Budowa waltorni

Waltornia lub róg

(wł. corno, ang. horn lub french horn, niem. Waldhorn, fr. cor) - podobnie jak trąbka, puzon i tuba - to instrument dęty blaszany z grupy aerofonów ustnikowych, gdyż dźwięk powstaje na skutek rezonansu rozedrganego słupa powietrza wprowadzonego wargami instrumentalisty poprzez metalowy ustnik. Waltornia to długa, wąska rura - w stroju F 3,78 m. w stroju B 2,75 m. - dwukrotnie zwinięta, rozszerzająca się w czarę głosową. Jest zaopatrzona w trzy główne wentyle uruchamiające dodatkowe rurki, które przedłużając długość instrumentu, umożliwiają uzyskanie na nim wszyskich dźwięków. Róg to instrument transponujący w stroju F, co oznacza, że zapisane dźwięki brzmią w istocie o kwintę czystą w dół. Skala w zapisie zamyka się pomiędzy C - c³ ,  czyli w brzmieniu F₁ - f² . Wielu instrumentalistów potrafi przekroczyć górną granicę skali, niektórzy dość znacznie. 

Istnieje zróżnicowana realizacja notacji:

• klasyczna, gdzie zapisane w kluczu wiolinowym dźwięki brzmią kwintę niżej a w kluczu basowym kwartę wyżej,
• współczesna, gdzie zapisane w kluczu wiolinowym i basowym dźwięki brzmią kwintę niżej.

Muzyk grający na rogu to waltornista.

Budowa waltorni

Waltornia składa się z następujących części:

• ustnik
• główna rurka ustnikowa
• klapy
• wentyle
• krągliki
• uchwyt na palec
• łączenia
• czara

Ustnik

Ma kielichowaty, lejkowaty, stożkowy kształt. Jest częścią samodzielną - nie połączoną na stale z iinstrumentem. Wykonany z metalu (choć są też ustniki syntetyczne), wkładany do głównej rurki ustnikowej. Łączy wargi grającego z waltornią. Instrumentalista wprowadza przez ustnik rozedrgane wargami powietrze, które w metalowych rurkach przeradza się w dźwięk wychodzący przez czarę. Rozmiar i kształt wpływa na barwę i rodzaj dźwięku. Dobór ustnika jest kwestią indywidualną, często wymaga prób i eksperymentów. Sposób ułożenia ust podczas grania jest istotną częścią umiejętności gry.

Główna rurka ustnikowa

Początkowa część instrumentu. Przekrój rurki jest tu najmniejszy, w dalszej części waltorni ulega stopniowemu powiększaniu. W związku z tym, że to wstępna faza tworzenia się dźwięku, zwykle przywiązuje się sporą wagę względem jakości jej wykonania i materiału (stopu) użytego do produkcji. Niektóre, droższe modele instrumentu zaopatruje się w możliwość zmieniania głównej rurki ustnikowej celem osiągnięcia pożądanej barwy, artykulacji czy wolumenu. Ważne, by utrzymywać ją w należytym stanie, wolnym od osadów we wnętrzu a także bez wgnieceń i załamań.

Klapy

Służą do uruchamiania palcami mechanizmu wentylowego podczas gry. Naciskając na nie, uruchamia się system przekładni otwierający i zamykający dodatkowy system rurek zwiększający długość obiegu powietrza w instrumencie. Mechanizm wentylowy umożliwia uzyskanie wszystkich dźwięków na rogu. W najprostszych modelach występują trzy klapy uruchamiające poszczególne wentyle, w droższych cztery a nawet pięć. Dla uzyskania zamierzonej wysokości dźwięku konieczna jest koordynacja ułożenia ust oraz określonej kombinacji stosowania wentyli, zwanej aplikaturą lub potocznie palcowaniem.

Krągliki

Wyjmowalne elementy rogu, ułatwiające wylewanie wody, która gromadzi się wewnątrz instrumentu w trakcie grania. Służą również do właściwego nastrojenia, tzn. obniżenia lub podwyższenia wysokości wydobywanych dźwięków. Początkowo rogi nie posiadały krąglików, co bardzo utrudniało ich używanie w orkiestrze - muzyk musiał posiadać kilka instrumentów różnie nastrojonych. Możliwość stosowania krąglików wynalazł Anton Hampel w XVIII wieku a ich doskonalenie uczyniło waltornistom grę w zespołach i orkiestrach o wiele bardziej komfortową. Możliwość szybkiej zmiany stroju wyniosło waltornię z kręgu muzyki myśliwskiej, wojskowej czy sygnałowej na salony i dwory.

Wentyle

Wynalezienie w początkach XIX wieku mechanizmu wentylowego stanowiło znaczący, wręcz przełomowy krok w kwestii stosowania instrumentów dętych blaszanych w muzyce. Pomysł ten umożliwił mianowicie uzyskanie wszystkich dźwięków, pełnej skali chromatycznej. Dotychczas ich liczba była znacznie ograniczona do tzw. naturalnego szeregu alikwotów, czyli dosłownie kilkunastu. Ta skromna ilość dźwięków spędzało sen z powiek zarówno instrumentalistom jak i kompozytorom. Co prawda próbowano różnych eksperymentów na rogu naturalnym - od tzw. techniki dźwięków zatkanych poprzez wiercenie dziur na wzór instrumentów detych drewnianych do montowania klapek w wywierconych otworach. Bezskutecznie. Dopiero wynalezienie mechanizmu pudełkowego a następnie wentylowego przyniosło zadowalające efekty. Początkowe konstrukcje nie były zapewne zbyt udane technologicznie z powodu głośnej i zawodnej pracy mechanizmu. Zapewne też było sporo mankamentów pod kątem intonacj, a i nie wszyscy muzycy skłonni byli uczyć się nowej techniki gry. Dlatego między innymi Johannes Brahms nie należał do grona zwolenników nowego wynalazku, wyraźnie zaznaczając wswoich kompozycjach, by wykonawca sięgał do róg naturalny. Niewątpliwym entuzjastą był natomiast Robert Schumann pisząc swoje Adagio i Allegro czy Konzerstück na cztery rogi z myślą o konstrukcji wentylowej.

Łączenia

Rurki instrumentu są łączone metalowymi pierścieniami a niektóre elementy łączy się ze sobą w celu utrzymania stabilności i pewności konstrukcyjnej. Elementy te nie biorą bezpośredniego udziału w procesie tworzenia dźwięku. Lut łączący elementy z biegiem lat wykazuje tendencję do tzw. puszczania. Zauważone defekty należy czym prędzej ponownie połączyć by nie doprowadzić do rozchwiania budowy instrumentu.

Uchwyt na palec

Pewne utrzymanie instrumentu zapewnia uchwyt na piąty palec lewej ręki. W tańszych modelach ma postać bardzo prostą, wlutowaną na stałe w okolicach klap. Droższe modele umożliwiają regulację jego położenia tak, by dostosować do inywidualnej wielkości i kształtu ręki.

Czara

Inna nazwa - dźwięcznik. Znajduje się w końcowej części rogu, z niej wydostaje się ostateczny dźwięk, którego początek rodzi się w drgających wargach instrumentalisty. Wewnąrz czary głosowej waltornista trzyma prawą rękę, co odróżnia go od innych muzyków grających na instrumentach dętych blaszanych. Ręka trzymana w czarze wpływa na specyficzną, miękką, szlachetną barwę instrumentu, umożliwia jej zmianę, czasem pomaga utrzymać właściwą intornację (wysokość dźwięku). Ten sposó trzymania prawej ręki wewnątrz czary zawdzięczamy waltorniście niemieckiemu - Antonowi Josephowi Hampelowi, który jeszcze przed wynalezieniem wentyli próbował znaleźć jakiś sposób na uzyskanie większej ilości dźwięków. Zauważył, że manipulowanie ręką wewnątrz czary daje takie możliwości, choć barwa tak uzyskanych tonów była ciemniejsza i bardziej głucha. Technika ta była powszechnie stosowana w XVIII i XIX wieku a płynne przechodzenie między dżwiekami zatkanymi a otwartymi było elementem kunsztu instrumentalisty. Czary w niektórych modelach są wykręcane, odłączane co ułatwia zapakowanie waltorni do futerału w poręczniejszym kształcie walizki, ale daje też możliwość stosowania egzemplarzy wykonanych z różnych stopów metali, poszerzając możliwości brzmieniowe instrumentu. Są też opinie, że dodatkowy element łączacy czarę z resztą instrumentu wpływa negatywnie na jego barwę.

Ciekawe informacje na temat waltorni i jej historii znajdziesz także na stronach Wikipedii.

Dr hab. Damian Walentek